TÜRKİYE’DE METEOR ÇALIŞMALARI

KISA TARİHÇE

Ülkemizde göktaşı (ve küçük gezegen) araştırmaları, Alman bilimcilerinin Türk üniversitelerinde çalışmaya başladığı 1940’lı yıllara kadar gider. Fizikçi Erdal İnönü’nün Türkiye Bilimi bibliyografyasına [2] göre, 1940-1945 arasında, meteorlar ve küçük gezegenlerle ilgili 7 yayın vardır. Bunları, 1955’de EA Kreiken’in ‘Frequency Curves of Meteorites’ (Meteoritlerin Frekans Eğrileri) çalışması ve 1957’de Abdullah Kızılırmak’ın ‘Meteor Tozlarının Günlük Değişimi’ çalışması izlemektedir. 1960’da Nadir Doğan (Ankara Üniv.), ‘Mikrometeoritlerin sayısal günlük ve mevsimsel değişimi’ konusuna eğilmiştir. 1970’lerde Ege Üniversitesi’nde, Kızılırmak’ın Türkiye’ye düşen bazı göktaşlarını toplamaya başlamış ve bir ‘Göktaşı Koleksiyonu’ oluşturmuştur. Kızılırmak’ın çalışmalarıaramızdan ayrılmasına (1984) kadar sürmüştür.

1990’lara gelindiğinde, bu kez Çukurova Üniversitesi Uzay Bilimleri Araştırma Merkezi kurulmuş ve Türkiye Meteorları’nın toplanması ve incelenmesini amaçlayan yeni bir proje M. E. Özel tarafından (1989’da) başlatılmıştır [3]. Bu dönemde, Sivas Şıhhalil köyüne düşen meteorun elde edilmesi çabaları, MTA’nın bunun kendi alanına giren bir uğraş olduğu iddiası ile taşa el koyarak kendi olanakları ile incelemeye almıştır. Ayrıca, proje çerçevesinde Ege Üniversitesindeki koleksiyondan bazı örnekler analiz amacıyla alınmış ve bunların incelenmesine girişilmiştir. Bu çerçevede, TUBİTAK Marmara Araştırma Merkezi Uzay Bilimleri Bölümü’nün de katkıları ile Ege Üniv.’de M.E.Özel ve Cengiz Sezer’in ortak danışmanlığında Mehmet Dağcı tarafından “Meteor Çarpma Kraterlerinin Uydu Görüntülerinde Aranması” adlı yüksek tezi gerçekleştirilmiştir [4].

2000’li yıllarda Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (ÇOMÜ) Astrofizik Araştırma Merkezi ve Fizik Bölümünde hedeflenen çalışmalar için, bir “Krater ve Meteorit Çalışma Gurubu (KMÇG)” kurulmuş (2005) ve daha önceki göktaşı ve meteor krateri çalışmalarını sürdüren bir TUBITAK Temel Bilim Projesi (104T327) hazırlanmıştır. Bu çerçevede, daha önce belirlenen bazı aday meteor kraterlerinin (Doğu Beyazıt, Darende Kartal Çukuru, Develi Evren Çukuru, Yunak Krater Çukuru adayları…) yerinde incelemeleri gerçekleştirilmiştir [5]. Proje sırasında, Gruba ulaşan veya düşme haberleri üzerine olay yerinde ele geçirilen bazı meteorit adayları için kimyasal ve mineralojik incelemeler yapılmıştır [18]. Yine bu çerçevede, Şubat 2007 ve Mart 2008’de Güney Batı Anadolu’da (Didim ve Fethiye’de) yaşanan meteor düşme olayları sonucunda (3 + 3) 6 parça meteorit toplanmış ve bu örneklerin analizine yönelik yurt içi ve yurt dışı analiz çalışmaları planlanmış ve kısmen gerçekleştirilmişlerdir [19,23].

3.2 TARİHSEL KAYITLARDA GÖKTAŞI OLAYLARI

Projede ele alınan diğer bir konu, tarihsel kaynaklar ülkemizde yaşandığı yolunda kayıtlar bulunan bazı meteor düşmesi olayları da ele alınmıştır. Tablo 3’de Türkiye’de tarihsel kaynaklarda ve modern dönemde (son Didim ve Fethiye buluntuları hariç) belirlenebilen tüm meteor olaylarının kısa bir özeti sunulmaktadır. Bu bilgilere göre, ülkemizle ilgili 3 önemli tarihsel göktaşı olayı iddiası söz konusudur:

(1) Gelibolu Meteoru: Antik kaynaklarda geçen M.Ö.467-466 yılında büyük bir göktaşının Çanakkale-Gelibolu civarındaki antik bir yerleşim olan Aegos Potami yakınlarına düşmesi ve olayı inceliyen Lapsekili fizikçi Anaksagoras’ın “güneşten düşen taş” olarak yorumladığı olay [6].

(2) Efes Artemis Mabedi Meteoru: Yine antik kayıtlara göre, İzmir-Efes’te, Artemis Mabedi’nde “kutsal taş” olarak bulunduğu bilinen göktaşı [7,8] olayı.

(3) Birgi Meteoru: Kuzey Afrikalı (Tanca’lı) gezgin İbn Batuta’nın seyahatnamesinde [9] sözü edilen ve Anadolu Beylikleri döneminde (13.-14.yy) Anadolu’da yaptığı gezide, Aydınoğlu Mehmet Bey tarafından İzmir-Birgi’de 1335 yılında kendisine “gökten düşmüş taş” (meteorit) olarak sunulan olay.

İlk olaya ait kayıtların incelenmesi şeklinde arkeolog bilimcilerle işbirliği halinde yürütülen yer belirleme çalışmalarından henüz olumlu bir sonuç alınamamıştır. Ancak, bu ilk çabalar, olayla ilgili olarak başlayan uluslararası ilgi nedeniyle bu konuda önümüzdeki dönemde daha geniş olanaklarla yapılacak çalışmalara yol gösterebilecektir.

İkinci olay uluslararası “International Meteoritical Society” (IMS) veri tabanında “şüpheli” kaydıyla yer almaktadır [10]. Söz konusu taşın “bölgedeki kazılarda 1924 yılında bulunduğu ve British Museum’a götürüldüğü” yolundaki söylentiler, Londra’ya yapılan bir toplantı sırasında yazarca 2004’te araştırılmış, ancak açık katalog ve kayıtlarda yapılan incelemede her hangi bir bilgiye ulaşılamamıştır [8]).

Tarihsel kayıt olarak son göktaşı olayı da IMS tabanında yer almaktadır. Kaydın güvenilirliği ve kaydın yakınlığı açısından çok önemli bulduğumuz Birgi meteoriti olayının izinin sürülmesi amacıyla KMÇG üyelerince (M.E. Özel, O.Demircan, N.Dilli, M.Kaşıkçı) Birgi Belediyesi ile işbirliği halinde yapılan incelemeler (2007, 2008, 2009) henüz olumlu bir sonuç vermemiştir. Ancak, bu meteoritin izini sürme çalışmaları sürmektedir.



Tablo 4. Krater ve Meteorit Çalışma Gurubu (KMÇG) tarafından incelenen ve toplanan göktaşı ve göktaşı adayları listesi